O álbum A lavandeira de San Simón que acaba de chegar ás librarías galegas naceu, no meu maxín, hai ben de tempo. Durante aproximadamente dez anos dediqueime a curiosear, nun inicio, logo a axexar, colectar, pescudar, coleccionar, estudar, analizar… un tipo de álbums ilustrados que chamaron a miña atención poderosamente nas múltiples viaxes que, por traballo no sector editorial, tiven que facer percorrendo as feiras do libro de todo o mundo. Eran álbums que falaban da realidade, nun contexto sociohistórico recoñecible, que contaban a Historia (con maiúsculas) desde outra perspectiva: a ollada das crianzas. Eran textos literarios, de ficción, que de algún modo servían para encher os baleiros dos libros de historia, contando o lado humano dos conflitos. Álbums cun forte contido social e compromiso, que conxugaban a a palabra e a imaxe para evocar un contexto, unha época, unha situación: as guerras, os exilios, os campos de concentración, a pobreza…
Fiquei prendada desa idea, dese tipo de libros ben pouco habituais no Estado español daquela pero que, pola contra, tiñan un espazo relevante e recoñecido en países como Francia ou os Estados Unidos. Tal foi o interese que foro o foco do meu traballo de DEA en Ciencias da Comunicación e, posteriormente, da miña tese de doutoramento, dirixida pola profesora e amiga Marita Otero que levaba por título algo así coma: Álbum testemuño: Como achegar a realidade ás crianzas. Atrevinme a catalogar ou definir este tipo de libros como unha categoría propia (dicir xénero era moito dicir) cun nome propio e unhas características comúns: ÁLBUMS TESTEMUÑO.
Durante e despois do traballo intenso, desgantante, esgotador de facer a tese sempre tiven remoendo a idea de que en Galiza non había case (agás pocas excepcións) álbums deste tipo. Os poucos que existían ou eran traducións de obras editadas noutros países ou ben producións propias que contaban conflitos alleos á historia do país. Sen quitarlle mérito a esas magníficas obras, non parei de darlle voltas a que cumpría crear un espazo dentro da literatura galega, feito con perspectiva de país, con autoría (tanto de texto coma de imaxe) galega que narrase as historias non contadas. Unha colección que crease un espazo para as voces silenciadas do noso pasado, nomeadamente a das crianzas e a das mulleres, vítimas caladas de todos os conflitos da humanidade. E contalas desde un xénero que eu adoro, o álbum ilustrado, a dúas voces, a da palabra e a imaxe que dialogan, complementan e enriquecen mutuamente para crearen unha historia única, indivisible. E contala para as crianzas (aínda que non só, os álbums non teñen idade), que o álbum sirva de ferramenta para achegarlles as outras historias (e as historias das outras), as que non van ver nos seus libros de texto pero que tan importantes foron como exemplo de loita e de dignididade.
Non se me ocorreu mellor compañeira de viaxe que Bea Gregores, unha ilustradora viguesa cunha calidade extraordinaria, un imaxinario riquísimo e unha creatividade sen limites. Bea non o pensou un intre e alá nos mergullamos xuntas na Baía de Vigo, na praia de Cesantes, no Porto da Portela, en San Adrán de Cobres e, por suposto, nas illas de San Simón e Santo Antón. Traballamos xuntas na procura dos espazos e os personaxes (que irei debullando nos vindeiros días neste web).
Cando lle comentei a Xerais a idea, a acollida foi ben calorosa desde inicio, Manolo Bragado entusiasmouse coa idea, igual que Fran Alonso, cando chegou o relevo. Aceptaron tanto a proposta de álbum como o de que este inaugurase unha colección de seu: PEQUENA MEMORIA, da que esperamos unha vida longa e vizosa.
Tiña claro que o “noso” álbum testemuño tiña que tratar sobre a represión en San Simón. Moito tiña lido no blog de Luís Bará “Non des a esquecemento” e gozado das actividades daquel 2006, Ano da Memoria, na que a Illa se encheu de actos de homenaxe, visitas guiadas, memoria e dignididade. Na miña familia falábase que Xulio Lima Outeda, o pai da miña cuñada Margó Lima Outeda tivera ao seu pai: Rafael Lima Pintos preso en San Simón, que a súa muller, Peregrina Outeda ía visitalo ao presidio, levando ao pequeno Xulio con ela (máis adiante contarei esta historia con maior detalle). E ese foi o punto de partida, contar a historia desde a perspectiva do neno que vai ver o seu pai, que non entende nada, que consegue apenas falar con el uns minutos a través das reixas e do balborsdo. Souben, despois de ler sobre o tema e de asistir a varios actos de homenaxe, das mulleres chamadas “lavandeiras“, desa rede de axuda anónima e solidaria, valente, e decidín que ese tiña que ser o eixo da historia. Puiden falar cos familiares dalgunha delas (que detallarei posteriormente) e a historia foi collendo voz propia.
A sorpresa foi maiúscula cando a editora de Xerais coa que tivemos o pracer enorme de traballar o libro foi Anair Rodríguez, quen tivera na súa familia había dúas lavandeiras, a súa bisavoa Ramona Míguez Montero, A Monera, e a filla desta e avoa de Anair, Teresa Otero Míguez. Así, pola similitude da historia que eu escribira e historia real da familia de Anair, a nena protagonista do álbum (que tamén tivo un pai ausente e tamén acompañaba a súa nai á illa a levarlle roupa limpa e comida, cando se podía) pasou a chamarse Teresa.
Moitas persoas axudaron na creación deste álbum, desde Carlos Mejuto, Margó Lima e Sita Lima Outeda (irmá de Xulio) coa achega da historia e as fotos familiares, Luis Bará Torres, Matías da Torre, María Xesús López Escudeiro, Montse Fajardo coa achega de información, de pistas e a lectura e crítica do texto, a miña irmá de vida Belén G. Freijeiro co aporte e coñecemento de edición e ilustración (azos e afecto) , Antonio Caeiro polo material gráfico para as gardas, a Cal 3 de Redondela e pola xenerosidade en compartir desinteresadamente o seu arquivo fotográfico, á familia de Faustino e Bernardina da Portela por achegar lembranzas e imaxes…
No camiño atopeime con Ana Paula Mejuto, a miña “prima” lonxana pero próxima, neta de José Mejuto Bernárdez, preso en San Simón e asasinado no 1937, do que se conservan, grazas ao empeño e coidado da familia, as súas cartas desde o presidio. Con Ana Paula compartimos, ademais do apelido, un enfoque común sobre a dignidade e aprendo coa súa loita e o seu exemplo, a súa enerxía e paixón. Non podo máis que agradecer o entusiasmo co que respondeu, ao instante, ao meu chamado desde Facebook.
Para dar conta de todo isto decidimos que as gardas do libro fosen un roteiro, en si mesmo, polos espazos e as persoas da memoria desta illa e desta historia, que iremos debullando por se vos presta afondar nelas.
